Veliki procenat ljudi žali se na probleme vezane za spavanje. Poremećaj spavanja može može biti uzrok emocionalne promene, teškoće u memorirsanju, lošije motorne sposobnosti, smanjenu efikasnost na poslu, povećanu učestalost udesa u saobračaju. Također može doprineti kardiovaskularnim teškoćama i mortalitetu. Najčešće je reć o nesanicama i spavanju tokom dana. Cirkadijani poremećaj ritma spavanja je desinkronizacija između unutrašnjeg ritma budnosti i spavanja u okolini. Bolesnici obično imaju nesanicu (insomnia), preteranu pospanost tokom dana ili oboje, što se tipično rešava nakon što se “unutarnji sat” prilagodi.

Nesanica

Nesanica je vrlo česta smetnja koja označava teškoće pri usnivanju ili trajanju spavanja, a izazivaju je najraznovrsniji uzroci: fizički, kao što je svrbež ili bol, zatim neodgovarajuća posteljina, teskobnost ili uzrujanost, loša probava, uzbuđenost, konzumiranje čaja ili kafe pre odlaska na spavanje, nedovoljna fizička aktivnost, zagušljiva spavaća soba ili potreba za mokrenjem tokom noći.

Pospanost

Pospanost tokom dana označava spavanje tokom dana. Nesanica i pospanost tokom dana nisu poremećaji za sebe nego simptomi poremećaja sna. Poremećaj cirkadijanog ritma može biti rezultat spoljnih promena (smenski rad) ili unutarnjeg poremećaja dnevno/noćnog ritma samog tela (sindrom odloženog usnivanja). Pospanost tokom dana može se pojaviti bilo kada. Epizode spavanja variraju od nekoliko do više njih tokom dana i svaka može trajati od nekoliko minuta do nekoliko sati. Bolesnici privremeno mogu odoleti spavanju, mogu se također lako probuditi kao iz normalnog sna. Spavanje se pojavljuje tokom monotonih radnji (čitanje, gledanje televizije, prisustvovanje sastancima), no može se pojaviti i tokom kompleksih radnji (vožnja, govor, pisanje, jelo).

Katapleksija je trenutna slabost mišića ili paraliza bez gubitka svesti koja je postaknuta emocionalnim reakcijama, kao što su veselje, ljutnja, strah, sreća ili, često, iznenađenja. Slabost može biti ograničena na ekstremitete (npr. bolesnici mogu ispustiti štap kada riba zagrize mamac) ili može izazvati nagle padove nakon smejanja ili ljutnje. Ti su napadaji rezultat smanjenja mišićnog tonusa koje se pojavljuje tokom REM faze sna. Katapleksija je prisutna u oko tri četvrtine.

Poremećaj spavanja

Poremećaj spavanja uslovljen spoljnim uticajima menja i druge promene u telu (uključujući telesnu temperaturu, izlučivanje hormona). Uz nesanicu i pospanost, to može izazvati mučninu, slabost, iritabilnost i depresiju. Učestale promene cirkadijanog ritma (učestala duga putovanja, smenski rad) posebno su teški za organizam. Simptomi se povlače nakon nekoliko dana kada se uspostavi ritam. Svetlost najviše određuje cirkadijani ritam. Izloženost svetlu (dnevno svetlo ili veštačko svetlo od 5 000 do 10 000 luxa) nakon vremena kada se želi probuditi ubrzava “podešavanje” organizma. Može se probati i s melatoninom. Poremećaj spavanja i nesanica mogu biti vezani uz psihičke smetnje (npr. depresiju) te potrebu prilagođavanja na novu situaciju – akutni emocionalni stres (emocionalni stres, gubitak posla, hospitalizacija).

Simptomi se tipično povlače nakon uklanjanja stresogenih faktora. Nesanica je najčešće kratkotrajna i prolazna. Fizičke promene mogu uticati na san i uzrokovati pospanost tokom dana. Bolesti koje uzrokuju bol ili nelagodnost (artritis, rak, hernija diska), posebno one koje se pogoršavaju s pokretom, uzrokuju prolazne faze noćnog buđenja i loš kvalitet sna. Lečenje se zasniva na lečenju uzroka i smanjenju tegoba primenom npr. analgetika pre spavanja. esanica ili pak pospanost tokom dana mogu biti rezultat hronična uporabe stimulativnih lekova ili nekih drugih sredstava zavisnosti koji deluju na pojedine faze spavanja.

Narkolepsija

Narkolepsiju karakteriše preterana pospanost tokom dana, često s naglim gubitkom tonusa mišića (katapleksija), paralizom spavanja te s hipnagognim fenomenima. Uzrok tog poremećaja nije poznat. Dokazano, postoji genetska predispozicija za navedeni poremećaj pa deca bolesnika s narkolepsijom imaju 40 puta povećan rizik za narkolepsiju. Por toga podudarnost kod blizanaca je niska (25%), što upućuje na faktore vezane za okolinu, a što često utiče na provokativni faktor. Narkolepsija je jednako česta kod pola.

Glavni znak je prekomerno spavanje tokom dana, katapleksija, hipnagogne halucinacije i paraliza spavanja. Oko 10% bolesnika ima sva četiri ova poremećaja. Mnogi bolesnici imaju i poremećaj noćnog spavanja. Simptomi se obično pojavljuju kod adolescenata ili mlađih odraslih osoba koji prethodno nisu bili bolesni, iako početak može biti vezan uz neku bolest, stresni događaj ili perioda deprivacije spavanja. Kada započne, narkolepsija se proteže tokom celoga života, s time da životni vek nije skraćen.

Paraliza spavanja

Paraliza spavanja je trenutna nemogućnost pomicanja odmah nakon usnivanja ili nakon buđenja. Ove povremene epizode mogu biti zastrašujuće. Pojavljuje se u oko 1/4 bolesnika, ali isto tako i kod zdrave dece i ređe u zdravih odraslih osoba. Hipnagogni fenomeni su posebno živahne vidne ili slušne halucinacije koje se pojavljuju kada se usniva ili, ređe, odmah nakon buđenja. Teško ih se razlikuje od intenzivnog sna i slični su živahnim snovima koji su karakteristični za REM fazu spavanja. Hipnagogni fenomeni prisutni su u oko 1/3 bolesnika, česti su kod zdrave mlade dece i povremeno se pojavljuju kod zdravih odraslih osoba. Idiopatska hipersomnija je produljenje noćnog sna uz pospanost tokom dana – razlikuje se od narkolepsije prema izostajanju katapleksije, hipnagognih halucinacija i paralize spavanja.

Poremećaji sna

(hodanje u snu – somnabulizam) smetnja je kojoj je svojstveno da čovek koji hoda u snu zapravo spava, ali izvodi različite mehaničke pokrete kao što su hodanje ili govorenje. Ti pokreti izmiču njegovoj svesnoj kontroli, a kad se probudi, ne seća ih se. Brojne tragedije iz istorije proglašene su bona fide slučajevima somnabulizma, a počinioci nisu kažnjeni, već su podvrgnuti lečenju. Psiholozi smatraju da somnabulizam označava razdvajanje ponašanja od svesti u nastojanju da se razreše sukobi koji se tokom sna pojavljuju u nesvesnim slojevima uma. Psihoterapija može pomoći otkrivanju takvih konflikata i razloga hodanja u snu. Deca su otprilike dvostruko podložnija hodanju u snu od odraslih.

Vrste poremećaja sna

Ljuljanje u snu – vrlo je česta smetnja pri spavanju. Ljudi i deca koja se ljuljaju u snu izloženi su fizičkoj opasnosti i povređivanju. Začudo, ljuljanje ne prekida san već ga zapravo pojačava.

Govorenje u snu – manji je problem pri spavanju. Ljudi koji govore u snu plaše se da ne kažu nešto što ne žele, ali ono što izgovaraju obično je sasvim nesuvislo.

Noćni strah – označava epizode straha, vriskanja, koje su vezane uz mesečarenje. Češći je kod dece. U odraslih noćni su strahovi često povezani uz mentalne teškoće ili alkoholizam.

Noćne more – također su češće kod dece. Pojavljuju se tokom REM faze sna, posebno tokom febriliteta, opšte malaksalosti ili konzumiranja alkohola. Terapija je usmerena na rešavanje psihološkog problema koji je u podlozi.

Noćni krampi – bolni grčevi u listu ili mišićima stopala pojavljuju se tokom sna kod inače zdravih ljudi srednje i starije životne dobi. Dijagnoza se postavlja na osonvu kliničke slike i anamneze. Prevencija uključuje rastezanje zahvaćenih mišića tokom nekoliko minuta pre spavanja te također u trenutku pojave grčeva. Primenjivani su brojni lekovi, ali niti jedan nije bio efikasan. Periodični pokreti ekstremiteta i sindrom nemirnih nogu češći su tokom srednjeg i starijeg životnog doba. Mehanizam nastanka smetnji nije jasan, a može biti reči o abnormalnostima u prenosu nadražaja putem određenih supstancija u mozgu ili je vezan za prekid uzimanja nekih lekova, s uzimanjem stimulansa, antidepresiva, kod hroničnoga bubrežnog zatajivanja, smanjenom funkcijom jetre, trudnoće, anemije i ostalih poremećaja.

Koliko nam je potrebno sna?

Iako je nedvosmisleno utvrđeno da nitko ne može beskonačno izdržati bez spavanja, ima ljudi koji sasvim dobro žive premda spavaju samo sat ili dva noću. Ljudima koji malo spavaju obično su svojstvene zajedničke osobine: fizički su zdravi, sportski građeni, a raznovrstan rad i brojni interesi ispunjavaju im duge sate njihove budnosti. Za razliku od ljudi koje muči nesanica, oni se retko žale na umor. U nekim slučajevima sklonost kratkotrajnom spavanju je nasledna. Činjenica da postoje ljudi kojima je dovoljno sat-dva spavanja upozorava na širok raspon potreba za snom. Uobičajeno je potrebno osam sati sna. No i sami pojedinci, i oni iznad i oni ispod magične brojke od osam sati sna, veoma se razlikuju u potrebama za snom. Još nerođeno dete većinu vremena provodi spavajući, a novorođenče spava u proseku 16 sati na dan. S godinama potreba za snom postepeno slabi pa sa 10 sati, koliko je potrebno šestogodišnjem detetu, u dobi od 12 godina pada na 9 sati.

Odraslom čoveku u proseku je potrebno sedam i po sati sna. Spavanje nam je svima nužno, ali njegova specifična uloga još je uvek je predmet ispitvanja. San nam je možda potreban isključivo zato da bi se mozak reprogramirao. Ili, možda, omogućuje telu da se, poput baterije, opet napuni. Dok spavamo, povećava se proizvodnja hormona rasta i proteina, što će reći da se telo tokom sna servisira i obnavlja. Međutim, pokušaji merenja različitih psiholoških parametara nisu izneli na videlo niti jedan biohemijski faktor koji bi objasnio spavanje. Sve što pouzdano znamo jest da naš efekat, ako smo lišeni sna, opada.

Izvor: Prof. dr MARKO MUNJIZA, PSIHOPATOLOGIJA SVAKODNEVNOG ŽIVOTA